Số lượng nhà toán học nữ đang ngày càng tăng. Nhưng những giải thưởng danh giá nhất trong lĩnh vực này hầu như vẫn chỉ được trao cho nam giới.
Vào tháng Bảy năm nay, trong số những nhà toán học trẻ triển vọng nhất thế giới sẽ có tối đa bốn người được nhận huy chương Fields, một trong những danh hiệu cao quý nhất của ngành toán học. Giải thưởng này được trao bốn năm một lần kể từ năm 1936 nhưng cho đến nay mới chỉ vinh danh duy nhất một người phụ nữ.
Mặc dù một số khoa toán của các trường đại học đã dần có cấu trúc giới tính đa dạng hơn – trong bối cảnh tỉ lệ các tân tiến sĩ là nữ giới đã tăng lên trong một lĩnh vực có truyền thống bị nam giới thống trị – thì những giải thưởng cao quý nhất về toán học vẫn hầu như chỉ thuộc về nam giới.
Đây là vấn đề chung của nhiều giải thưởng khoa học danh giá. Một số tổ chức trao giải đang cố gắng tăng cường sự đa dạng trong danh sách đề cử cũng như trong ủy ban xét giải bằng cách học theo các bước thực hiện của Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển, tổ chức trao giải Nobel. Nhưng trong một cộng đồng có xu hướng làm việc theo sự đồng thuận và không quen với sự thay đổi nhanh chóng thì các nhà nghiên cứu cho rằng những bước tiến trong lĩnh vực toán học sẽ vô cùng chậm chạp.
Kathryn Leonard, nhà toán học tại trường Occidental College, Los Angeles, California, đồng thời là chủ tịch Hiệp hội vì Phụ nữ trong ngành Toán (Association for Women in Mathematics – AWM), có trụ sở chính tại Providence, Rhode Island, cho biết khi đến vòng lựa chọn cuối cùng thì phụ nữ thường bị coi là “chưa đủ giỏi”. Bà còn chia sẻ thêm rằng một số nhà toán học nữ nhận được ít sự công nhận hơn nam giới dù có thành tích tương đương. “Tất cả những vấn đề này còn trầm trọng hơn gấp nhiều lần đối với phụ nữ da màu.”
Mặc dù nhiều tổ chức khoa học đã lên tiếng về các bước họ đang thực hiện để khuyến khích sự đa dạng nhưng có một số nhà toán học vẫn giữ thái độ miễn cưỡng. Cộng đồng toán học đặc biệt nhạy cảm với chế độ nhân tài (meritocracy) và với nhược điểm của các biện pháp như áp định mức. Nhưng bản thân việc đánh giá mức độ xứng đáng không phải là một khoa học chính xác, theo nhận định của Jess Wade, một nhà khoa học vật liệu tại Đại học Hoàng gia London, nổi tiếng với việc điều hành các dự án phổ biến khoa học nhằm nâng cao tính đa dạng. “Tôi tin rằng vin vào cớ ‘chúng tôi chỉ vinh danh những thành tích xuất sắc’ là một lối thoái thác vô trách nhiệm".
Tuy nhiên, một số nhà nghiên cứu – bao gồm cả những người tham gia vào các hội đồng lựa chọn huy chương Fields – nói rằng người ta đang tập trung quá nhiều vào các giải thưởng lớn. Họ chỉ ra rằng nếu xét theo những thước đo khác thì phụ nữ đang đạt được những tiến bộ vững chắc trong toán học.
MỘT THẾ GIỚI CỦA ĐÀN ÔNG
Lễ công bố huy chương Fields được tổ chức bốn năm một lần và sẽ diễn ra vào ngày 5 tháng Bảy tại Helsinki, trước thềm Đại hội Toán học Quốc tế. Ban đầu, đại hội năm nay dự kiến diễn ra tại Saint Petersburg, Nga, nhưng sau đó đã được chuyển thành tổ chức trực tuyến để đáp trả hành động quân sự của Nga với Ukraine.
Nhà toán học quá cố Maryam Mirzakhani là người phụ nữ duy nhất từng giành được huy chương Fields và bà cũng là người Iran đầu tiên nhận giải thưởng này. Trong số 25 người từng đoạt giải thưởng Abel danh giá của Viện Hàn lâm Khoa học Na Uy thì cũng chỉ có duy nhất một người phụ nữ, đó là Karen Keskulla Uhlenbeck, người được trao giải vào năm 2019.
Giải thưởng Shaw về Khoa học Toán học, một giải thưởng danh giá khác của các nhà toán học, cho đến nay cũng mới chỉ một lần được trao cho một người phụ nữ, đó là Claire Voisin vào năm 2017. Giải thưởng Wolf và Crafoord chưa bao giờ vinh danh phụ nữ trong lĩnh vực toán học. Giải thưởng Đột phá về Toán học trị giá 3 triệu đô-la Mỹ do tỷ phú người Nga Yuri Milner lập ra cũng ở tình trạng tương tự.
Reut Inon-Berman, giám đốc điều hành Wolf Foundation, ở Herzlia, Israel, đơn vị trao giải thưởng Wolf, nói rằng chúng tôi đã và đang nỗ lực cải thiện sự cân bằng giới tính. Bà nói: “Trong lời kêu gọi đề cử của mình thì chúng tôi đã khuyến khích việc đề cử cả phụ nữ và nam giới”. Bà chỉ ra rằng trong năm 2022, phụ nữ đã giành được sáu trong số mười giải thưởng Wolf, thuộc về các lĩnh vực vật lý, hóa học, nông nghiệp và kiến trúc. Bà cũng cho biết thêm, đối với toán học, những nỗ lực vẫn chưa được đền đáp, nhưng số lượng các đề cử đang ngày càng tăng.
Giải thưởng Đột phá về Toán học có một ủy ban gồm toàn những người từng đoạt giải trong quá khứ và tất cả đều là nam giới. Người phát ngôn của giải thưởng này đã viết trong một e-mail rằng Quỹ “nhận thức rất rõ về vấn đề mất cân bằng giới tính trong khoa học và toán học, và hiện đang xem xét bổ sung một số thành viên bên ngoài vào Ủy ban để làm tăng tính đa dạng”.
Theo khảo sát của Hội Toán học Hoa Kỳ (AMS) thì phụ nữ chiếm từ 25 đến 30% số tiến sĩ toán học ở Mỹ, và tỷ lệ đó gần như không thay đổi trong suốt khoảng thời gian từ năm 2007 đến năm 2018. Dữ liệu của AMS cũng cho thấy rằng phụ nữ chiếm khoảng 1/4 số giảng viên cơ hữu trong bộ môn toán tại các trường đại học Mỹ, mặc dù tỷ lệ đó giảm xuống dưới 10% tại các trường đại học có cấp bằng tiến sĩ và chỉ còn dưới 7% nếu chỉ tính 50 khoa toán uy tín nhất cả nước. (Theo dữ liệu năm 2019 thì tính đại diện này thấp hơn các lĩnh vực nghiên cứu khác: trung bình phụ nữ nắm giữ 38% các vị trí làm việc lâu dài trong các bộ môn khoa học kỹ thuật tại các trường đại học Hoa Kỳ.)
Khi so sánh với tỷ lệ nữ giảng viên tại các khoa toán hàng đầu nước Mỹ thì tỷ lệ phụ nữ đoạt các giải thưởng về nghiên cứu toán học của AMS không thấp hơn quá nghiêm trọng, theo một nghiên cứu vào năm 2012 thì con số đó là 5%. Điều này cho thấy rằng con số ít ỏi các phụ nữ nhận được chức giáo sư danh giá có khả năng nhận được các hình thức công nhận khác gần như không kém gì các đồng nghiệp nam.
AMS nói với Nature rằng họ đang thực hiện một cuộc khảo sát nhân khẩu học chi tiết về các thành viên của mình, bao gồm cả nhận dạng giới tính của họ. Điều này sẽ giúp cho các thước đo được cập nhật và chính xác hơn. Hội Toán học Hoa Kỳ cũng nhấn mạnh việc tăng cường sự đa dạng của các ủy ban xét giải, một mục tiêu mà Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển đang theo đuổi cho giải Nobel với hy vọng rằng nó sẽ làm tăng tính đa dạng ở những người được đề cử và giành giải Nobel. Một thông cáo của Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển nói rằng: “Các ủy ban đã được hướng dẫn để chú trọng tính bao trùm và trong một số trường hợp, chú trọng việc diễn giải rộng hơn các tiêu chí lựa chọn”.
Liên đoàn Toán học Quốc tế (IMU), tổ chức trao tặng huy chương Fields, cũng nói rằng họ đang thúc đẩy để phụ nữ được hiện diện nhiều hơn. IMU có một ủy ban điều hành chuyên bổ nhiệm các ủy ban khác, bao gồm cả các ủy ban xét giải. Chủ tịch IMU Carlos Kenig, một nhà toán học tại Đại học Chicago ở Illinois, cho biết: “Ủy ban điều hành đang cố gắng tính đến cả các yếu tố địa lý và cân bằng giới tính. Đây chắc chắn là một phần quan trọng trong các cuộc thảo luận.” Ủy ban trao giải vẫn giữ kín danh tính cho đến khi những người chiến thắng được công bố, ngoại trừ ghế chủ tịch ủy ban, luôn thuộc về chủ tịch đương nhiệm của IMU.
Marie-Franc¸oise Roy, một nhà toán học tại Đại học Rennes ở Pháp, cho biết: “Bầu không khí chung bên trong Liên đoàn Toán học Quốc tế là ủng hộ phụ nữ”. Roy nói rằng một bước ngoặt đối với Liên đoàn chính là việc Ingrid Daubechies được bầu làm chủ tịch. Bà tại nhiệm từ năm 2011 đến năm 2014 và là người phụ nữ đầu tiên giữ chức vụ này. IMU hiện có Ủy ban vì Phụ nữ trong ngành Toán do Roy làm chủ tịch.
Nhưng các ủy ban có tính đại diện cao hơn không đồng nghĩa với sự cân bằng tốt hơn trong kết quả giải thưởng. Theo Leonard, ngay cả những người ủng hộ bình đẳng giới cũng thường ngại lên tiếng vận động cho những ứng viên nữ cụ thể vì sợ việc này sẽ tạo nên phản ứng ngược bất lợi cho chính các ứng viên đó. Roy cho biết đây cũng là một tình thế quen thuộc trên thị trường việc làm trong giới hàn lâm. “Khi một người phụ nữ nhận được một vị trí nào đó, người ta có thể nói với cô ấy một cách khiếm nhã rằng ‘cô được chọn chẳng qua vì cuộc vận động đó mà thôi’”. Hơn nữa, Leonard nói rằng, phụ nữ “không nghĩ đến việc nhờ người khác đề cử bởi dựa trên danh sách những người đoạt giải trong quá khứ, họ không nghĩ rằng mình sẽ chiến thắng”.
Trong những năm gần đây đã có sự cải thiện về tỷ lệ phụ nữ trong số những đề cử cho giải Nobel. Giáo sư Kenig nói rằng rất khó để theo dõi xem liệu việc đề cử cho huy chương Fields có đi theo xu hướng tương tự hay không, bởi vì ủy ban không bị giới hạn trong việc chỉ xem xét các đề cử chính thức mà còn thảo luận về nhiều cái tên không chính thức trong các cuộc họp.
Một câu hỏi lớn đối với một chuyên ngành luôn tự hào về độ chính xác của mình là liệu các ủy ban xét giải có thực sự khách quan khi so sánh các ứng viên hay không. Nhà lịch sử khoa học Michael Barany tại Đại học Edinburgh, Vương quốc Anh cho biết rằng văn hóa ngành toán có xu hướng tin vào huyền thoại anh hùng đơn độc, và do đó thiếu coi trọng các yếu tố có thể mang lại cho nam giới những lợi thế không công bằng, chẳng hạn như sự hỗ trợ của xã hội, hình mẫu và sự cố vấn. Ông nói: “Quan niệm cho rằng các phát minh xuất phát từ tâm trí sáng suốt của nhà toán học có xu hướng duy trì câu chuyện mang tính cá nhân khá cao này. Đánh giá của cộng đồng về giá trị của các cá nhân tương đối có sức mạnh và nó dựa trên các định lý của cá nhân đó.” Nhưng các nhà toán học cũng thừa nhận rằng những thành kiến cá nhân có thể ảnh hưởng đến quá trình cân nhắc của họ. Kenig nói: “Kinh nghiệm của tôi về các ủy ban giải thưởng khác nhau là các thành viên thực sự có tác động mạnh mẽ đến kết quả.”
Đối với huy chương Fields năm nay, lần đầu tiên IMU áp dụng các hướng dẫn về thành kiến vô thức, nhằm vào các thành viên ủy ban và những người gửi đề cử. Giáo sư Kenig nói: “Đây là cách duy nhất mà tôi thấy có thể giải quyết vấn đề này – làm cho mọi người có ý thức về thành kiến vô thức.”
kiến vô thức.” Trong khi đó, Giải Abel gần như vẫn chẳng nhận được đề cử nào dành cho phụ nữ, theo Hans Munthe-Kaas, nhà toán học tại Đại học Bergen, Na Uy, chủ tịch ủy ban xét giải từ năm 2019 đến năm 2022. Ông nói: “Có một vấn đề bất thành văn là Giải thưởng Abel trên thực tế đã trở thành một giải thưởng thành tựu trọn đời.” Nhiều ứng cử viên đã làm nên công trình nổi tiếng nhất của mình từ cách đây hàng thập kỷ, thời điểm mà “có rất ít phụ nữ trong ngành toán học”.
Tuy nhiên, Viện Hàn lâm Khoa học Na Uy, đơn vị trao Giải Abel – cũng như các giải thưởng Kavli trong các lĩnh vực vật lý thiên văn, khoa học nano và khoa học thần kinh – đang cố gắng cải thiện sự đa dạng, đặc biệt là trong thành phần của ủy ban, theo lời của Gunn Elisabeth Birkelund, tổng thư ký của viện. Birkelund cho rằng những bất lợi về nhân khẩu học cuối cùng sẽ biến mất. Bà nói: “Ngày càng có nhiều phụ nữ tham gia vào ngành toán hơn. Bạn có thể thấy được thay đổi sẽ đến chỉ bằng cách nhìn vào các con số.”
các con số.” Birkelund nói rằng viện nhiều khả năng sẽ không vận động cho việc xem xét những người trẻ tuổi hơn – mặc dù điều này cũng có thể làm tăng sự đa dạng trong thành phần những người chiến thắng – một phần vì giải thưởng này muốn chủ động đi con đường khác với huy chương Fields vốn thường chỉ trao cho các nhà toán học dưới 40 tuổi.
DẤU HIỆU CHUYỂN BIẾN
Bất chấp tốc độ thay đổi chậm chạp của các giải thưởng lớn, các nhà toán học nữ vẫn đang giành được nhiều sự công nhận hơn bằng những cách khác. Một trong những vinh dự cao nhất đối với một nhà toán học là được đọc báo cáo mời tại ICM. Roy ước tính rằng năm nay, phụ nữ sẽ đọc 20% số báo cáo đó, trong khi ở các kỳ đại hội trước con số chỉ là 15%. Bà chia sẻ thêm rằng con số này còn cao hơn tỷ lệ phụ nữ được đăng bài trên các tạp chí toán học hàng đầu.
Một số nhà toán học chỉ ra rằng các hội thảo toán học sẽ ý nghĩa hơn nếu thành phần diễn giả đa dạng hơn – về giới tính cũng như khu vực địa lý, khuynh hướng tính dục và chủng tộc. Robert Bryant, nhà toán học tại Đại học Duke ở Durham, Bắc Carolina, chủ tịch Ủy ban về Đa dạng của IMU, cho biết: “Mục tiêu của chúng tôi là lắng nghe những phát triển thú vị và mới mẻ nhất, nhưng đồng thời cũng góp phần xây dựng một cộng đồng”.
Giáo sư Kenig nói rằng nhờ những nỗ lực không biết mệt mỏi, sự công nhận sẽ trở nên cân bằng hơn, kể cả trong những giải thưởng cao quý nhất. “Rất khó để biết chính xác cần phải làm gì, nhưng cảm giác chung của tôi là khi ta liên tục quan tâm đến nó thì nó sẽ tự được giải quyết. Dù có lẽ không nhanh như người ta mong muốn”.
Roy rất lạc quan. Bà chia sẻ rằng có một sự thay đổi đáng hy vọng là đưa ra một giải thưởng được đặt theo tên một nhà toán học nữ, đó là bà Olga Ladyzhenskaya, người đã suýt trở thành chủ nhân nữ đầu tiên của huy chương Fields vào năm 1958. Và theo một sáng kiến của các nhà toán học nữ Iran, ngày 12 tháng Năm, sinh nhật của Mirzakhani, đã trở thành một ngày quốc tế không chính thức của phụ nữ ngành toán.
- Davide Castelvecchi (Người dịch: Nguyễn Thị Hà)